Kesan Sampingan dan Kesan Advers Vaksin: Apa Yang Perlu Anda Tahu

Vaksin merupakan salah satu alat kesihatan awam paling berkesan dalam sejarah. Ia telah mencegah berjuta-juta kematian dan mengurangkan atau menghapuskan penyakit serius seperti cacar (smallpox), polio dan campak.

Namun seperti mana-mana rawatan perubatan, vaksin boleh menyebabkan kesan sampingan dan dalam kes yang jarang berlaku, kesan advers.

Memahami perbezaan antara kedua-duanya, puncanya dan cara menanganinya penting untuk membuat keputusan kesihatan yang tepat.

Kesan Sampingan vs. Kesan Advers: Perbezaannya

Walaupun istilah ini kadang-kadang digunakan secara berganti, ia mempunyai maksud berbeza dalam bidang perubatan.

Kesan Sampingan Vaksin

Tindak balas atau reaksi yang dijangka dan sering kali ringan, berlaku apabila sistem imun bertindak balas terhadap vaksin.

Biasanya bersifat sementara dan tidak berbahaya.

Contohnya: Sakit di tempat suntikan, keletihan atau demam ringan selepas vaksinasi.

Kesan Advers Vaksin

Kesan yang tidak diingini dan berbahaya, melebihi tindak balas ringan yang biasa. Ia boleh berlaku secara sederhana atau teruk, kadang-kadang memerlukan rawatan perubatan.

Walaupun jarang berlaku, ia dipantau dengan serius oleh pihak berkuasa kesihatan.

Contohnya: Reaksi alahan teruk (anafilaksis) atau komplikasi neurologi tertentu.

Kesan Sampingan Biasa Vaksin

Kebanyakan orang mengalami kesan sampingan ringan yang hilang dengan sendiri dalam beberapa hari. Ini adalah tanda bahawa sistem imun sedang berfungsi.

Tindak Balas Setempat

• Sakit, kemerahan atau bengkak di tempat suntikan: Disebabkan oleh tindak balas keradangan badan terhadap antigen dan adjuvan (bahan yang meningkatkan tindak balas imun).
• Rasa panas atau sakit apabila disentuh: Tanda peningkatan aliran darah dan aktiviti sel imun.

Tindak Balas Sistemik

• Demam: Peningkatan sementara suhu badan untuk membantu sistem imun melawan patogen.
• Keletihan: Sistem imun menggunakan tenaga untuk membina perlindungan, menyebabkan rasa letih.
• Sakit kepala dan sakit otot: Disebabkan oleh pelepasan bahan keradangan dipanggil sitokin.
• Menggigil ringan: Sebahagian daripada pengaktifan sistem imun.

Tempoh: Biasanya 24–72 jam, kadangkala sehingga seminggu.

Kesan Sampingan yang Kurang Biasa

Sebilangan kecil orang mengalami ketidakselesaan yang lebih ketara, tetapi reaksi ini masih bersifat sementara.

• Ruam: Boleh berlaku dengan sesetengah vaksin hidup seperti vaksin campak, beguk, rubela (MMR).
• Kelenjar limfa bengkak: Menunjukkan aktiviti sel imun.
• Sakit sendi: Keradangan sementara akibat rangsangan imun.

Kesan Advers: Jarang tetapi Serius

Kesan advers yang serius sangat jarang berlaku, tetapi memerlukan perhatian segera apabila ia terjadi. Antaranya:

Reaksi Alahan Teruk (Anafilaksis)

• Kekerapan: Sekitar 1 dalam 1 juta dos untuk kebanyakan vaksin.
• Gejala: Sukar bernafas, bengkak pada muka atau tekak, denyutan jantung laju, pening.
• Rawatan: Pemberian epinefrin segera; kebanyakan pusat vaksinasi dilengkapi untuk menangani keadaan ini.

Kejadian Neurologi

• Contoh: Sindrom Guillain-Barré (GBS) — lumpuh sementara akibat serangan sistem imun terhadap sistem saraf.
• Kekerapan: Sangat jarang; sering berlaku pada kadar asas populasi tanpa kaitan langsung dengan vaksin.

Gangguan Pembekuan Darah

• Dilaporkan dengan beberapa vaksin COVID-19 jenis vektor adenovirus (contoh: AstraZeneca, Johnson & Johnson).
• Kekerapan: Beberapa kes dalam sejuta dos; risiko lebih tinggi dalam kumpulan umur dan jantina tertentu.

Miokarditis dan Perikarditis

• Keradangan otot atau lapisan jantung, terutamanya selepas vaksin mRNA COVID-19 pada lelaki muda.
• Kekerapan: Jarang; kebanyakan kes ringan dan pulih dengan rawatan.

Sawan

• Biasanya disebabkan oleh demam (sawan demam) pada kanak-kanak, yang biasanya tidak menyebabkan kerosakan jangka panjang.

Mengapa Kesan Sampingan dan Kesan Advers Berlaku?

Vaksin berfungsi dengan melatih sistem imun mengenal pasti dan melawan penyakit. Pengaktifan imun inilah yang menyebabkan kebanyakan kesan sampingan.

Dalam kes yang jarang berlaku, sistem imun bertindak balas secara luar biasa atau mencetuskan tindak balas tidak diingini.

Faktor yang mempengaruhi tindak balas termasuklah:

• Jenis vaksin: Vaksin hidup boleh menyebabkan simptom ringan menyerupai penyakit yang dicegah. Vaksin mRNA mencetuskan tindak balas imun yang kuat.
• Bahan kandungan: Penstabil, pengawet atau adjuvan boleh menyebabkan alahan pada individu tertentu.
• Faktor individu: Genetik, umur, jantina dan keadaan kesihatan sedia ada.

Bagaimana Keselamatan Vaksin Dipantau?

Keselamatan vaksin diambil dengan amat serius. Sebelum diluluskan, vaksin melalui:

1. Ujian praklinikal di makmal.
2. Tiga fasa ujian klinikal melibatkan ribuan sukarelawan untuk menilai keselamatan dan keberkesanan.
3. Semakan pihak berkuasa kawal selia seperti FDA, EMA atau WHO.

Selepas diluluskan, pemantauan berterusan dilakukan melalui:

• VAERS (Vaccine Adverse Event Reporting System) di AS.
• EudraVigilance di EU.
• Rangkaian pemantauan global oleh WHO.
• AEFI (Adverse Events Following Immunisation) oleh Kementerian Kesihatan Malaysia (KKM)

Sebarang tanda kesan advers luar jangka akan disiasat dan jika perlu, cadangan penggunaan akan diubah.

Apa Perlu Dibuat Jika Mengalami Tindak Balas?

Untuk kesan sampingan ringan:

• Berehat, minum air secukupnya dan gunakan ubat tahan sakit biasa jika perlu.
• Tekapkan kain sejuk di tempat suntikan untuk mengurangkan bengkak.

Untuk gejala teruk atau luar biasa:

• Dapatkan rawatan perubatan segera jika mengalami sesak nafas, bengkak, sakit dada atau demam panas berterusan.
• Laporkan tindak balas kepada penyedia penjagaan kesihatan dan saluran rasmi keselamatan vaksin.

Meletakkan Risiko dalam Perspektif

Walaupun mudah untuk fokus pada potensi bahaya, risiko kesan sampingan dan kesan advers akibat vaksin jauh lebih rendah berbanding risiko daripada penyakit yang dicegah oleh vaksin.

Contoh:

• Campak menyebabkan radang paru-paru pada 1 daripada 20 kanak-kanak dan boleh menyebabkan kematian pada 1–2 daripada setiap 1,000 kes.
• Vaksin MMR mempunyai kadar kesan advers serius kurang daripada 1 dalam 1 juta.

Cadangan pakar kesihatan adalah berdasarkan fakta bahawa manfaatnya jauh melebihi risikonya.

Mitos dan Salah Faham

• “Vaksin menyebabkan autisme.”
  Dakwaan ini telah dibuktikan salah oleh banyak kajian. Kajian asal yang membuat dakwaan ini adalah penipuan dan telah ditarik balik.
• “Kalau saya sihat, saya tak perlu vaksin.”
  Individu sihat masih boleh jatuh sakit teruk akibat penyakit berjangkit dan menyebarkannya kepada orang lain yang lebih berisiko.
• “Imuniti semula jadi sentiasa lebih baik.”
  Jangkitan semula jadi sering datang dengan risiko lebih tinggi, termasuk dimasukkan ke hospital atau kematian. Vaksin memberi imuniti tanpa bahaya tersebut.

Kesimpulan

Kesan sampingan adalah perkara biasa selepas vaksinasi dan menunjukkan sistem imun sedang belajar melindungi anda.

Manakala, kesan advers adalah jarang berlaku dan dipantau rapi untuk memastikan keselamatan vaksin.

Walaupun tiada rawatan perubatan yang bebas risiko, vaksin kekal sebagai salah satu alat paling selamat dan berkesan untuk melindungi kesihatan awam.